مار ، خزنده خوش خط و خال
مطالعات فسیل شناسی ثابت می کند که خزندگان بیش از یکصد میلیون سال پیش
( ۶۵ –۱۳۵ میلیون سال ) و قبل از ظهور پستانداران در کره زمین وجود داشته اند. مارها تخم گذار هستند و پوست تخم آنها شبیه چرم است . مارها دارای حس بویایی بسیار قوی هستند و از آن برای جستجو و شکار استفاده می‌کنند. علاوه بر این برخی از انواع مارها با تشخیص حرارت بدن طعمه، آن را ردیابی و شکار می‌کنند. بسیاری از گونه‌های مار از جمله مار کبری از طریق ارتعاشات هوا نمی‌توانند چیزی بشنوند. برعکس آنها لرزش ناشی از حرکت یا صوت را از طریق بدن خود که روی زمین است احساس می‌کنند. مارها مژه ندارند و حباب شفافی که در چشم آنهاست از چشم محافظت می کند .
مارها جانورانی گوشتخوار و خونسرد هستند و در دمای ۳۲-۲۵ درجه در فعالترین حالت خود بسر می برند و در هوای سرد نمی توانند خود را فعال نگه دارند. غذای مارها، حشرات، پرندگان، پستانداران کوچک، سایر خزندگان و حتی سایر مارها می باشند. از حدود ۲۵۰۰ گونه مار در سطح جهان حدود ۴۰۰ گونه آنها سمی بوده ولی فقط اینها برای انسان خطرناک نیستند چون بعضی از مارهای غیرسمی شکار خود را با پیچیدن به دور قفسه سینه جاندار و اعمال فشار و انقباض و شکستن قفسه سینه حیوان که باعث جلوگیری از تنفس جاندار و یا ایجاد ایست قلبی می شود، در دام می اندازند. بعضی از مارها هم پس از بدام انداختن شکار و بدندان گرفتن آنها، شکار را بطور کامل می بلعند.
مارها بجز در قطب جنوب تقریباً در سایر قسمتهای دنیا وجود دارند. اغلب مارها روی زمین یا زیر آن زندگی می‌کنند اما برخی از انواع آنها هم وجود دارند که درختان یا آب را محل زندگی خود انتخاب می کنند. کنار رودخانه‌ها و مردابها نیز از جمله مکانهای مورد علاقه برای زندگی این خزندگان است. گونه‌های جالبی از مارها در آسیای جنوب شرقی مشاهده شده‌است که توانایی پریدن نیز دارند و بسادگی از شاخه درختی به شاخه دیگر می‌پرند.
در مار ها ، رفتار های فردی مثل انگیزه های گرسنگی ، جفت طلبی ، جفتگیری ، دفاع و تهاجم ، مسکن گزینی ، تغییر مکان و نیز ساعت زیست شناختی دیده می شود مار به هنگام گرسنگی در طلب طعمه و صید به حرکت در می آید و به محض شناسایی طعمه بی حرکت بر جای می ماند . تشخیص طعمه به وسیله ی زبان است . تغییر مکان و یا تغییر جهت طعمه را هم به کمک زبان ردیابی می کند. اگر طعمه قصد دور شدن داشته باشد ، مار به آرامی طوری به سوی او می خزد که طعمه متوجه حرکت او نمی شود . پس از آنکه طعمه را در شرایط مناسب یافت ، با حمله ای فوق العاده سریع و برق آسا که به ندرت به خطا می رود به دور شکار می پیچد و یا آن را در دهان می گیرد. مار های سمی با تزریق مقداری سم به طعمه و مار های غیر سمی با فشار به صید از تحرکش می کاهند و آن را برای بلع آماده می سازند.
اغلب مار ها در هنگام گرسنگی ، برای صید شکار ولع زیادی از خود نشان می دهند و اگر طعمه کوچک باشد ، چندین طعمه را می بلعند . اما مار ها وقتی که سیر باشند به فکر ذخیره سازی غذا و جمع آوری طعمه نیستند. چه بسا دیده شده که موشی از سر و کول مار سیر در قفس بالا و پایین می رود ، بدون آنکه طعمه ی آن شود . مار ها در حضور عوامل محرک از قبیل صدا و نور از صید و خوردن طعمه خودداری می کنند. مار های پرنده خوار برای صید شکار خود را در حالت عمودی به شکل شاخه درخت در می آورند . پرنده کوچک به هنگام نشستن بر روی این شاخه ی دروغین بلعیده می شود.
مارها توانای حرکت با سرعت بالا را ندارند. بیشترین سرعتی که برای حرکت مارها ثبت شده‌است حدود ۱۳ کیلومتر بر ساعت است. بیشترین طول عمری که برای یک مار مشاهده شده کمتر از ۳۰ سال است که مربوط به آناکوندا (Anaconda)و کفچه مار سیاه است . به دلیل کوچک بودن بخشی از مغز که وظیفه یاد گیری دارد مارها هرگز توانایی یاد گیری ندارند.
درباره خزندگان و خطر احتمالی آنها و عواقب گزش مارها داستانهای زیادی نسل به نسل نقل شده و این امر به ترس و وحشت مردم از این موجودات زیبا و خوش خط و خال افزوده است. برخلاف شهرت بدی که مارها در حمله به انسان دارند، باید دانست که اکثریت مارها بیش از آنچه شما از آنها می ترسید از شما می ترسند و فقط چند گونه مثل شاه کبری (King Cobra) و (Black mambas که نوعی مار افریقایی است ) بدون اینکه تحریک شوند گاهی به سمت انسان حمله می کنند. اگر زیانهای ناشی از گزش مار با زیانهای ناشی از دیگر جانوران و نیز بیماریها مقایسه شود ناچیز بودن آن مشخص میگردد. مارها در سال حدود ۶۰ هزار نفر را می کشند
سم مار ها
سم مار عمدتاً برای بی حرکت کردن و کشتن شکار می باشد و از نظر دفاعی احتمالاً اهمیت حیاتی دارد. در اغلب مارها سم تولید شده در یک جفت غده سمی ذخیره می گردد. غده سمی مار از نظر تشریحی شبیه به غده تغییر شکل یافته پاروتید ( غده یزاقی بنا گوش) پستانداران است . این غده در اغلب مارها در فضایی واقع در پشت چشم و روی استخوان فک بالایی که به سمت پائین و عقب چشم امتداد دارد- به عبارت دیگر بین چشم و گوشه دهان – قرار می گیرد . با حرکت سریع استخوان‌های سر و فشار وارده توسط ماهیچه‌ها به غده سمی ، مقداری سم از راه کانالی که به دندان سمی متصل است به شکار منتقل می شود .
سم مار در حقیقت نوع تغییر یافته بزاق دهان مار است. سم مار مایعى روغنى شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ، شفاف یا کدر و اندکى اسیدى است. در سم مار تعداد زیادی مواد شیمیایی وجود دارد که هر کدام به قسمتی از بدن جاندار آسیب می رساند. سم مار در بعضی از موارد نسبتاً غیر سمی و برخی دیگر به شدت سمی است . سم مارها از اجزای پروتئینی و غیر پروتئینی تشکیل شده است. دانشمندان معتقدند که ۷۵ تا ۹۰ درصد از ترکیبات سم مارها پروتئینی میباشد. بطور کلی سم مارها حاوی ترکیبات پیچیده ای میباشد که موجب اختلالاتی در ارگان های خاص می شود در برخی حالات سم اثری بر روی عصب دارد (Neurotoxic) و برخی مواقع سم به ماهیچه ها علاقه مند است (Myotoxic) هستند . بعضی سموم موجب کاهش فشار خون شده و برخی هم با ایجاد اشکال در پلاکت ها و فاکتور های انعقادی موجب خونریزی و نکروز می شوند. . سم مار جعفری دارای ماده ای ست که اثر شدید در ایجاد اختلالات انعقادی می شود . ظاهراً سم افعی شاخدار اثر مشابهی دارد . سم کبرای جنوب و کفچه مار اثر نروتوکسین همراه با فلجی اعصاب ماهیچه ای دارد.
به طور خلاصه می توان زهر مار را به دودسته کلی تقسیم کرد : زهر هاى مختل کننده جریان خون :این نوع زهر ها خون، رگ ها و سایر بافت هاى بدن را تجزیه و متلاشى مى کنند. از بارز ترین علائم این نوع زهر، عدم انعقاد خون است. زهرهاى اعصاب که برخلاف نوع اول اثرى فلج کننده بر سیستم عضلانى، دستگاه تنفسى و قلب دارند .به طور کلی آثار مسمومیت با سم مار به دو گروه موضعی و سیستمیک تقسیم می شود آثار مسمومیت موضعی عبارت از ورم موضعی ، نکروز بافت ، طاول و غیره می باشند . از آثار مسمومیت سیستمیک می توان از مسمومیت عصبی ، مسمومیت خونی ، مسمومیت عضلانی و مسمومیت‌های قلبی و کلیوی نام برد .
مار گزیدگی
تخمین زده مى شود که سالانه ۵ میلیون مار گزیدگى در سراسر جهان اتفاق مى افتد که مسئول ۱۲۵ هزار مرگ در طول سال است. مار گزیدگى خصوصاً در مناطق گرمسیرى و در نواحى کشاورزى به وفور دیده مى شود زیرا در این مناطق تعداد زیادى مار در همزیستى با انسان به سر مى برند. نکته مهم این است که مار ها فقط با روش گزیدن موجب آسیب نمی شوند بلکه بعضی از مار هاى غیر سمى، شکار خود را با پیچیدن به دور قفسه سینه جاندار و اعمال فشار و انقباض و شکستن قفسه سینه حیوان که باعث جلوگیرى از تنفس جاندار یا ایجاد ایست قلبى مى شود از پاى در مى آورند ، اما در مجموع ترس از مار گزیدگی بیشتر است .
گزش توسط مار می تواند از یک زخم سوراخ مانند کوچک و ساده تا بیماری تهدید کننده حیات و مرگ را باعث شود. همیشه باید این نکته را مد نظر داشت که علائم اولیه متعاقب گزش می توانند گمراه کننده باشند و گاهی قربانی در حالیکه علائم قابل توجه اولیه ندارد،ناگهان بطرف شوک و مشکلات تنفسی سوق پیدا می کند.
علائم مارگزیدگی را می توان به ۵ دسته تقسیم کرد:
- اثرات موضعی: گزش توسط افعی ها و بعضی مارهای خانواد کبری می تواند دردناک باشد که اکثراً با تورم شدید و ایجاد خونریزی های موضعی در ناحیه گزش همراه است. البته در مورد بعضی از مارهای کبری این اثر موضعی آنقدر شدید است که بافت اطراف محل گزش دچار مرگ و نابودی می شود.
- خونریزی: خصوصاً افعی ها و بعضی از مارهای خانواده الاپیده می توانند باعث ایجاد خونریزی در اعضای داخلی مثل روده ها و حتی خونریزی مغزی شوند. گاهی خونریزی از محل گزش بوده و یا فرد از دهان و زخمهای قدیمی خود دچار خونریزی خودبخود می شود که اگر به این موضوع توجه نشود بیمار بطرف شوک و حتی مرگ می رود.
- اثرات سیستم عصبی: خصوصاً مارهای گروه الاپیده و بعضی مارهای دریائی می توانند مستقیماً روی سیستم عصبی اثر کنند. خصوصاً مارهای Cobra و mamba که از طریق عصبی باعث فلج عظلات تنفسی شده که اگر درمان نشود می تواند سریعاً کشنده باشد. علاوه بر آن مارها با اثر روی سیستم عصبی می تواند باعث مشکلات بینائی، اختلالات گفتاری و مشکلات حسی مثل حالت گز گز و مورمور( Numbness) شود.
- مرگ عضلانی : سم بعضی از مارها مثل افعی راسل ( Russell’s viper ) ، مارهای دریائی و بعضی مارهای خانواده الاپیده استرالیائی می توانند مستقیماً باعث مرگ عضلات در چندین نقطه بدن شوند. قطعات مرده سلولی نیز می توانند وارد جریان خون شده و به کلیه رسیده و باعث مسدود شدن سیستم کلیوی شوند، که بعنوان صافی و تصفیه کننده خون عمل می کنند، که این خود می تواند باعث نارسائی کلیوی شود.
- اثر روی چشم : بعضی از مارها مثل مار کبری می توانند زهر خود را بطرف چشمان قربانی پرتاب کرده با پاشیده شدن سم روی چشم باعث درد و آسیب به این اندام حساس شوند.
هر قربانی مار گزیدگی باید در بخش اورژانس بیمارستان بستری شود، مگر اینکه مار از نوع غیر سمی تشخیص داده شود. اشتباه در شناسائی مار بعنوان غیرسمی می تواند یک خطای بزرگ و غیر قابل جبران باشد. البته اگر نوع مار غیرسمی تشخیص داده شد بیمار احتیاج به مراقبت از ناحیه زخم خود داشته و علاوه بر آن اگر در طول ۵ سال گذشته واکسن یادآور کزاز تزریق نکرده، باید این واکسن را نیز تزریق کند، ولی با توجه به اینکه مارها باعث بیماری هاری نمی شوند، گزش توسط مار نیازی به انجام اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از هاری ندارد.
درمان مارگزیدگی
الف : اقدامات اولیه در محل حادثه یا منزل
- پس از گزش توسط مار ، اولین اقدام جلوگیری از گزش ثانویه همان فرد یا گزش افراد دیگر است . بیاد داشته باشید که مارها می توانند تا چندین قربانی خود را پیاپی نیش بزنند( تا زمانی که سم آنها به اتمام برسد) .
- سعی کنید مار را شناسائی و یا حداقل خصوصیات کلی ظاهری آنرا بخاطر بسپارید که این کار می تواند در کمک به پزشک برای تشخیص نوع مار مفید باشد. البته این کار باید به شرطی انجام پذیرد که فرد در معرض گزش ثانویه قرار نگیرد.
- سعی کنید قربانی را سریعاً به یک مرکز اورژانس پزشکی برسانید مگر اینکه کاملاً مطمئن هستید که مار غیرسمی بوده است.
- مراقبتهای پزشکی و کمکهای اولیه را در حد توان برای قربانی انجام دهید این اقدامات شامل :
a. هرگونه وسیله ای که می تواند باعث فشار روی اندام متورم گزیده شده شود مثل انگشتر، حلقه و … باید بیرون آورده شود چون اگر تورم اندام پیشرونده باشد این وسائل باعث قطع جریان خون به منطقه گزیده شده می شوند.
b . اگر شما در ناحیه دور افتاده بوده که انتقال قربانی به مرکز اورژانس بطول خواهد انجامید شما باید از یک آتل (Splint ) برای بی حرکت کردن اندام گزیده شده استفاده کنید ولی هرگاه که از آتل استفاده می کنید باید بخاطر داشته باشید که اگر ورم اندام خیلی شدید شود، آتل خودش بعنوان یک وسیله فشارنده عمل کرده می تواند باعث قطع جریان خون اندام شود، پس مکرراً انگشتان اندام مورد نظر، معاینه شود و از گرم بودن و رنگ صورتی آنها که از نشانه های وجود جریان خون است اطمینان حاصل نمائید، ولی اگر اندام حالت گز گز و مورمور داشت و حالت دردناک پیدا کرد و بی رنگ شد یعنی جریان خون دچار اختلال شده است باید آتل سریعاً باز شود.
c. اگر شما توسط یک آلاپید خطرناک گزیده شده و مشکلات موضعی زخم خیلی شدید نیست، می توانید از یک بی حرکت کننده فشاری (Pressure Immobilizer) استفاده کنید. این تکنیک که خصوصاً برای مارهای دریائی و الاپیدهای استرالیائی استفاده می شود، با پیچیدن یک باند بر روی محل گزش و قسمتهای بالاتر آن انجام می شود و سفتی این باند مثل بانداژی است که بدور مچ پای پیچ خورده استفاده می گردد. پس از انجام این کار عضو گزیده شده توسط یک آتل بی حرکت می شود.این تکنیک می تواند از اثرات تهدید کننده حیات سم بر روی ارگانهای مختلف بدن کم کرده و یا آنرا به تأخیر بیندازد ولی ممکن است آسیب موضعی محل زخم را شدیدتر کند.
۵٫ دو اصل کلی را دربرخورد با بیمار مارگزیده را بخاطر داشته باشید:
a. اول اینکه بیمار مار گزیده باید هرچه سریعتر به مرکز اورژانس رسانده شود تا بتواند از سرم ضد مار (Antivenom Serum ) استفاده کند، زیرا این ترکیب می تواند حافظ جان فرد مارگزیده شود.
b. اندام گزیده شده باید تا آنجا که ممکن است حرکت نداشته باشد از آن استفاده نشود تا جذب سم در اندام به تأخیر افتد.
چه اقداماتی در برخورد با بیمار مارگزیده نباید انجام داد.
هرگز محل گزش را شکاف نداده و از مکنده نیز استفاده نکنید، زیرا هیچ کدام از این دو کار ( گرچه قبلاً توصیه می شدند) اثر قابل توجهی بر خروج سم نداشته و فقط باعث افزایش آسیب موضعی محل زخم می شود.
- هرگز از یخ استفاده نکنید زیرا یخ قادر به غیر فعال کردن سم مار نبوده و فقط می تواند باعث سرما زدگی عضو شود.
- هرگز از الکل و مشروبات الکلی در بیمار مار گزیده نباید استفاده کرد، گر چه الکل درد را کاهش می دهد ولی بخاطر اثر گشاد کنندگی عروق باعث افزایش جذب سم از محل گزش می شود.
- هرگز از باندهائی که محکم و بسیار سفت(تورنیکه)در بالای زخم بسته می شود استفاده نکنید، زیرا اولاً سود ثابت شده ای ندارد و ثانیاً می توانند باعث افزایش آسیب موضعی به اندام شده و به قیمت از دست دادن اندام بیمار تمام شود.
اقدامات درمانی در مرکز اورژانس
- پزشکان ابتدا بر روی علائمی که می توانند جان بیمار را به خطر بیندازند، تمرکز می کنند. هرگونه مشکل تنفسی باید جدی گرفته شود و اگر لازم شد لوله تنفسی در گلوی بیمار کار گذاشته شده و حتی به دستگاه تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) وصل می شود تا به تنفس بیمار کمک شود و اگر بیمار دچار شوک شد، باید برای بیمار مایعات داخل عروقی و سایر درمانهای لازم تجویز شود تا خونرسانی به اندمهای حیاتی ادامه یابد.
- پزشکان در بیمار گزیده شده ای که علائم قابل توجهی دارد، سرم ضد مار(Antivenom ) را تجویز می کنند، که می تواند درمان نجات دهنده جان بیمار باشد ولی چون بعضی افراد به این سرم حساسیت دارند، احتمال ایجاد واکنشهای حساسیتی و حتی شوک نیز وجود دارد که باید درمانهای اورژانسی برای مقابله با این حالت نیز در دسترس باشد (مثل وجود اپی نفرین که داروی اصلی برخورد با بیمار دچار شوک حساسیتی است و سایر داروهای لازم ).
- البته سرم ضد مار یک عارضه جانبی دیگر هم دارد که بنام « بیماری سرم » معروف است و ۱۰- ۵ روز بعد از تجویز سرم اتفاق می افتد و علائم آن شامل : تب، درد مفاصل، خارش، بزرگی غدد لنفاوی، خستگی و … می باشد که گرچه این حالت نوعی از واکنشهایی حساسیتی است ولی هرگز تهدید کننده حیات نیست.
- حتی مارگزیدگانی که علائم قابل توجهی ندارد گرچه نیاز به سرم ضد مار ندارند ولی باید برای چندین ساعت تحت نظر باشند و حتی بعضی از آنها احتیاج به بستری شدن در بیمارستان پیدا می کنند.
- باید زخم بیمار تمیز شده و بدنبال دندان شکسته و یا سایر مواد آلوده کننده زخم بود. بعضی از زخمها نیاز به آنتی بیوتیک برای جلوگیری از عفونت زخم دارند و اگر در ۵ سال گذشته بیمار واکسن کزاز نزده باشد باید واکسن دریافت کند.
- در موارد نادر بیمار مار گزیده احتیاج به مشاوره با جراح پیدا می کند. گاهی در اثر مارگزیدگی اندام بیمار آنچنان ورم می کند که عضلات، سرخرگها و اعصابی که در داخل آن محدوده از اندام وجود دارند، تحت فشار قرار گرفته و سرانجام خونرسانی عضو دچار اختلال می شود و با قطع خونرسانی، عضو دچار اختلال می شود، بیمار احساس درد شدیدی در اندام خود و همچنین احساس گزگز و مورمور می کند و در نهایت اندام سفید رنگ شده و سرد می شود که اگر سریعاً این حالت درمان نشود و اندام بیمار از دست خواهد رفت و باید قطع شود.
مراحل ابتدائی این حالت اگر با بالا نگه داشتن اندام و سایر درمانها کنترل نگردد،نیاز است جراح پوست و بافت زیر آن را شکاف دهد تا فشار از روی عضلات، اعصاب و سرخرگها برداشته شده و این کار می تواند از نابود شدن عضو جلوگیری کند.
اقدامات بعدی
پیگیری :
هر بیمار مار گزیده ای که از بیمارستان مرخص می شود باید بداند که به محض اینکه علائم بدتری پیدا کرد، باید سریعاً به بیمارستان آورده شود این علائم شامل : اختلال تنفس ، اختلال در وضعیت ذهنی، شواهد خونریزی بدتر شدن درد و بدتر شدن ورم عضو است.
همانطور که پیشتر گفته شد بعضی از افرادی که سرم ضد مار دریافت می کنند۱۰- ۵ روز بعد دچار تب، درد مفاصل، کهیر ، … می شوند که به « بیماری سرم » معروف است و تهید کننده حیات نیست ولی احتیاج به مراقبتهای پزشکی دارد.
همچنین بیماران مارگزیده (خصوصاً قربانیان مار زنگی) در چند هفته اول پس از گزش باید پزشک خود را قبل از اقدامات جراحی (چه اورژانسی و چه اعمال جراحی با وقت قبلی) مطلع کنند زیرا گزش بعضی از مارها، اختلالات انعقادی خون را تا چند هفته بعد نیز بدنبال دارد.
پیشگیری :
- هرگز قصد آزار، دستکاری و یا گرفتن مارها خصوصاً مارهای با ظاهر سمی را نداشته باشید و به این ترتیب آنها را در حمله به خود تحریک نکنید.
- بیاد داشته باشید که مارها از شما بیشتر می ترسند تا شما از مارها. پس در صورت مواجهه با مار بجای حمله بطرف مار به او شانس فرار از محل را بدهید و به این ترتیب از گزش خود جلوگیری کنید.
- در هنگام کار در محلهائی که احتمال وجود مار هست، پوشیدن پوتینهای بلند و یا استفاده از دستکش در هنگام کارهائی مثل جمع کردن هیزم و … استفاده از شلوار بجای شلوراک و مراقبت از اینکه دست یا پای خود را در چه محلی می گذارید می تواند تا حدی از شدت گزشها کم کند.
عاقبت بیمار مار گزیده:
همانطور که قبلاً نیز ذکر شد اکثریت گزشها توسط مارهای غیر سمی می باشد که این گروه فقط نیاز به مراقبت از زخم و تزریق واکسن کزاز دارند و خطر جدی برای حیات به حساب نمی آ یند.
اما در گروه گزشهای مارهای سمی نیز باید دانست که تمام گزشها با تزریق سم همراه نیست حدود ۲۰% گزش توسط مار زنگی و سایر افعی ها و حتی در صد بیشتری از گزشها در خانواده الاپیده بدون تزریق سم بوده که این نوع گزش که « گزش خشک » نامیده می شود نیز اساساً مانند گزش مار غیر سمی درمان می شوند.
در مورد سایر گزشهای مارهای سمی که همراه با تزریق سم است، در صورتی که سریعاً به مرکز اورژانس رسانده شوند نیز خطر بر طرف خواهد شد برای مثال در کشور آمریکا حدود ۸۰۰۰ گزش با مار سمی در طول سال رخ می دهد که ۱۰ مورد مرگ در سال را باعث می شوند که موارد مرگ هم بخاطر تأخیر در مراجعه به مراکز اورژانس بوده است. در مورد مارهای سمی خصوصاً خفیف بودن علائم اولیه نباید فرد را فریب دهد و خود را بی نیاز از اقدامات درمانی ببیند و باید بدون توجه به شدت علائم و بدون تأخیر در جستجوی مراقبتهای پزشکی برآید .
و سرانجام در سالمندان و در کودکان و کسانیکه بیماری طبی همزمان دیگری نیز دارند، مار گزیدگی علائم بیشتری را باعث شده و خطر بیشتری دارد.
منابع:
موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی
سایت موسسه رازی
سایت دانشگاه علوم پزشکی بوشهر
روزنامه اینترنتی آفتاب
http://koohyaranepars.blogfa.com گروه گوهیاران پارس
مار شناخت رضا فرزان پی
مارهای ایران دکتر لطیفی
جزوه آموزشی کامران کمالی
