فیزیولوژی خواب

برای درک بد خوابی و بی خوابی و خوش خوابی، اول باید مکانیزم خواب را درک کرد و بعد بر اساس درک عملکرد آن عیوب مربوط به آن را با سهولت بیشتری می توان فهمید و طبیعی است که هر گاه عیب و علت یک مشکل کشف شود راه حل آن نیز بهتر به دست می آید.

عملکرد خواب در آزمایشگاه و با استفاده از الکتروانسفالو گرافی EEG  در انسان انجام می شود. افرادی که تعدادی سیم و الکترود به سرشان وصل شده و هنگام به خواب رفتن امواج مغزی آنان ارزیابی می شود. با توجه به ارزیابی این امواج متوجه شده اند که خواب دارای ۵ مرحله است. با توجه به اینکه در این مراحل یک نکته – حرکت کره چشم – بارزتر است می گویند بعضی مراحل خواب همراه با حرکت سریع چشم است REM= Rapid Eye Movement و بعضی مراحل بدون حرکت سریع چشم NREM=Non Rapid Eye Movement

نکته ی دیگری که در درک فیزیولوژی خواب مهم است دانستن این موضوع است که می توان امواج متفاوتی را از مغز بر روی نوار EEG ضبط کرد. این امواج دارای فرکانس و طول موج متفاوتی است و از روی تفاوت این امواج تغیرات مراحل خواب ارزیابی می شود. با توجه به دامنه امواج و فرکانس آن امواج مغزی را به شرح زیر تقسیم می شوند.

موج بتا دارای فرکانسی  ۲۰-۱۳ سیکل در ثانیه که در وضعیت بیداری ، شرایط اضظرابی و تمرکز فعال تولید می شود

موج آلفا دارای  فرکانسی  ۸-۱۳ سیکل در ثانیه که در شرایط آرامش و ریلاکسیشن ، یادگیری و خیال پردازی طی روز(day dreaming) تولید می شود و معمولا با بخواب رفتن از بین می رود

موج تتا دارای  فرکانسی  ۷-۴ سیکل در ثانیه در مراحل قبل از خواب و خواب آلودگی (بیداری از خواب ) دیدن رویا در خواب ، در حالت خلسه و مراقبه تولید می شود

موج دلتا  دارای  فرکانسی  زیر ۴ سیکل در ثانیه در مراحل عمیق خواب تولید می شود

اولین بار موج آلفا در EEG کشف شد. موج دیگری که در موقعیت های که نیاز به هوشیاری بیش از حد نظیر ترس و گوش بزنگ بودن و مراحل هیپنوتیزم و فعالیت های ذهنی پیچیده  که با تمرکز فوق العاده همراه است در نوار ضبط شده که دارای فرکانس بالا  ۳۰ تا ۱۰۰ سیکل بر ثانیه است که به موج گاما معروف است.
با توجه به توضیحات بالا معلوم می شود که در شرایط مختلف روز و شب و فعالیت های ذهنی و درگیری های کاری و زندگی، امواج متفاوتی تولید می شود. به عنوان نکته ی مهم باید بدانیم که بهتر است شرایط فراهم کنیم که مغز امواج آلفا تولید کند تا در شرایطی آرام و راحت بتوانیم بهترین تصمیم ها را اتخاذ نماییم.

در مراحل مختلف خواب امواج هم متفاوت می شوند. در شرایط بیداری قبل از خواب،  امواج از نوع آلفا است اما در مرحله اول خواب که با حرکت سریع چشم Non REM همراه است آرام آرام با گذر از بیداری به خواب از مقدار موج آلفا کم شده و موج تتا ظاهر می شود. هر دو موج دیده می شود اما آرام آرام موج تتا غلبه خواهد کرد. انقباض های عضلانی کم شده و امکان دارد تکان های در اندام ها ( حرکت های ناگهانی دست و یا پا) دیده شود. در این مرحله فرد تنفسش آرام و آهسته می شود و ضربان قلب منظم شده و فشار خون او کاهش پیدا می کند. اگر در این مرحله بیدار شود حسی دارد که انگار اصلا نخوابیده است.

در مرحله دوم خواب هم اگر فرد بیدار شود حسی را بیان می کند که در مرحله اول داشت. در این جا فقط امواج از تتا به سمت بتا می رود . هر کدام از این دو مرحله شاید بیشتر از ۵ تا ۱۵ بیشتر طول نکشد.

در یک خواب شبانه خوب فرد بعد از گذر از مرحله یک و دو با تغیر در امواج مغزی به سمت امواج کم فرکانس دلتا در مرحله ۳و ۴ می رود. به طور تیپیک نمی توان فرقی در این دو مرحله قایل شد مگر اینکه در مرحله ۳ کمتر از ۵۰% امواج از نوع دلتا است و در مرحله ۴ این موج بیش از ۵۰% امواج را در نوار EEG به خود اختصاص داده است. خواب در مرحله ی با امواج غالب دلتا، خوابی عمیق است به شکلی که اگر فرد در این مرحله از خواب بیدار شود ( مثلا  آلارم ساعت ) حالتی خواب آلوده و غیر هماهنگ دارد. در مرحله ۴ خواب به دلیل شل شدن عضلات، شب ادراری ها رخ می دهد . خواب گردی ها و حرف زدن در خواب هم بیشتر در این مرحله از خواب رخ می دهد. کابوس های شبانه هم متعلق به همین مرحله است.

مرحله دیگر خواب مرحله REM است. در این مرحله که با حرکت سریع چشم همراه است. رویا و خواب دیده شده ، زنده و واقعی به نظر می آید. همان مرحله ای است خواب آن به یاد می ماند. امواج مغزی بیشتر شبیه موقع بیداری است. تنفس نامنظم و ضربان قلب هم نامنظم است.  البته معرفی این مرحله به این معنی نیست که فرد خوابیده حتما از مرحله ۴ به REM برود. بلکه ممکن است به مرحله ۳ و ۲و ۱ رفته و مجددا در این مراحل حرکت کند.

یک خواب نرمال زمانی که از مرحله اول تا آخر طی می شود حدود ۹۰ دقیقه است. و در رفت آمد ها در مراحل خواب ، فرد خوابیده حدودا ۵-۶ بار این چرخش ها را تجربه خواهد کرد.

همانطور که گفته شد یک سیکل خواب نرمال از ۱ شروع و به ۴ وارد شده و مجددا برگشت به مرحله ۱ خواهد بود. در دور بعد ورود به مرحله REM با زمانی کوتاه تر اما در تداوم خواب از  زمان مراحل ۴ و ۳ کم شده وبه مرحله REM افزوده می شود.

دکتر ابوالقاسم ابراهیمی

بی خوابی چیست. تعریف Insomnia            درمان بی خوابی             خواب و تغذیه